ऋग्वैदिक पुरुष सूक्त
ऋग्वैदिक पुरुष सूक्त
पुरुष सूक्त (10.90)
ऋषि - नारायण ।
सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् ।
स भूमिं विश्वतो वृत्वात्यतिष्ठद्दशाङ्गुलम् ॥1॥पुरुष एवेद सर्वं यद्भूतं यच्च भाव्यम् ।
उतामृतत्वस्येशानो यदन्नेनातिरोहति ॥2॥
एतावानस्य महिमातो ज्यायाँश्च पूरुषः ।
पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि ॥3॥
त्रिपादूर्ध्व उदैत्पुरुषः पादोऽस्येहाभवत्पुनः ।
ततो विष्वङ्यक्रामत्साशनानशने अभि ॥4॥
तस्माद्विराळजायत विराजो अधि पूरुषः ।
स जातो अत्यरिच्यत पश्चाद्भूमिमथो पुरः ॥ 5 ॥
यत्पुरुषेण हविषा देवा यज्ञमतन्वत ।
वसन्तो अस्यासीदाज्यं ग्रीष्म इध्मः शरद्धविः ॥ 6 ॥
तं यज्ञं बर्हिषि प्रौक्षन्पुरुषं जातमग्रतः ।
तेन देवा अयजन्त साध्या ऋषयश्च ये ॥ 7 ॥
तस्माद्यज्ञात्सर्वहुतः सम्भृतं पृषदाज्यम् ।
पशून ताँश्चक्रे वायव्यानारण्यान्ग्राम्याश्च ये ॥8॥
तस्माद्यज्ञात्सर्वहुत ऋचः सामानि जज्ञिरे ।
छन्दांसि जज्ञिरे तस्माद्यजुस्तस्मादजायत ॥9॥
तस्मादश्वा अजायन्त ये के चोभयादतः ।
गावो ह जज्ञिरे तस्मात्तस्माज्जाता अजावयः ॥10॥
यत्पुरुष व्यदधुः कतिधा व्यकल्पयन् ।
मुख किमस्य को बाहू का ऊरू पादा उच्यते ॥11॥
ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीद्वाहू राजन्यः कृतः ।
ऊरू तदस्य यद्वैश्य पद्भ्या शूद्रो अजायत ॥12॥
चन्द्रमा मनमो जातश्चक्षो सूर्यो अजायत ।
मुखादिन्द्रश्चाग्निश्च प्राणाद्वायुरजायत ॥13॥
नाभ्या आसीदन्तरिक्ष शीणों द्यौ समवर्तत ।
पद्भ्या भूमिर्दिश श्रोत्रात्तथा लोकाँ अकल्पयन ॥14॥
सप्तास्यासन्परिधयस्त्रि सप्त समिधः कृताः ।
देवा यद्यज्ञ तन्वाना अबधन्पुरुष पशुम ॥15॥
यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवास्तानि धर्माणि प्रथमान्यासन ।
ते ह नाकं महिमानः सचन्त यत्र पूर्वे साध्या सन्ति देवाः ॥16॥
पुरुष सूक्त शब्दार्थ-
पुरः- शरीर,
इध्मः - ईधन,
पृषदाज्यम्- दही से युक्त घी,
नाकम्- दिव्य स्वर्ग
UGC - net सम्पुर्ण संस्कृत सामग्री कोड - २५ पुरा सिलेबस
ऋग्वेदः -
- ऋग्वैदिक अग्नि सूक्त (1.1),
- ऋग्वैदिक वरुण सूक्त (1.25),
- ऋग्वैदिक सूर्य सूक्त (1.125).
- ऋग्वैदिक इन्द्र सूक्त (2.12),
- ऋग्वैदिक उपस् सूक्त (3.61),
- ऋग्वैदिक पर्जन्य सूक्त (5.83),
- ऋग्वैदिक अक्ष सूक्त (10.34)
- ऋग्वैदिक ज्ञान सूक्त (10.71),
- ऋग्वैदिक पुरुष सूक्त ( 10.90),
- ऋग्वैदिक हिरण्यगर्भ सूक्त (10.121),
- ऋग्वैदिक वाक् सूक्त (10.125),
- ऋग्वैदिक नासदीय सूक्त (10.129)