मीमांसा दर्शनम्
गीमांसायाश्या वेदस्य संहितायामुपनिषदि ब्राह्मणान्येषु च प्राप्यते । सोय वेदे प्रयुज्यमानो मीमांसाशब्दो विचारार्थः । कोषीतकिबाह्मणे ' उदिते होतव्यमनुदिते होतव्यमिति मीमांसन्ते ' एवंविष उल्ळेसः । समीक्षापद्धतिरिय विचारनाम्नाऽपि प्रसिदा । न्यायपादोश्यत्रा प्रयुज्यते जेमिनीपन्यायमाला न्यायप्रकाशादो ।
कि मोमाँसायाः प्रयोजनभित्यस्योत्तरमाह कुमारिलः श्लोपवात्तिक ' धर्माख्य विषयं वक्तुं मीमांसायाः प्रयोजनम् ' इति । बादरायणेन कर्मफल दावेवरो मन्यते , परन्तु जेमिनिनां मीमांसामा कर्मण एवं फलदातृत्वं . स्वजन्यापूर्वहारा प्रदशितम् । यज्ञाः समासाः फलं च कालान्तरमावि , तत्कर्ष यागाः फलं दधुरतोपूर्वो नाम कोऽप्यतिशयः सजायते कर्मभ्य इति स एव फलं जनयतीति मोमोसाशास्त्राशयः । अत एव मीमांसका निरीश्वरवादिनो पुष्यन्ते ।
शब्दनित्यता , बौदाताक्षेपखण्डनम , ईश्वरानङ्गीकार इति शास्त्रस्यास्य
अतिप्राचीनमिदं दर्शनम् । जेमिनिना ७०० ई.पू ० समये मीमांसासूत्राणि प्रणीतानि । व्याकरणमहाभाष्ये कामकृत्स्निरचिताया मीमांसाया उल्लेसः कुतो दृश्यते । आचार्ययोरुपवर्षभक्दासयोवृत्तिग्रन्थान्यां साहेब काशकृत्स्नेरपि मीमांसा कालकुलो तथा लीना यथाऽऽसां मतविशेषोऽपि नावाप्यते । तृतीयशतकोत्पन्नः शबरस्वामी द्वादसाच्याविभक्कानि मीमांसासूत्राणि स्वभाष्येण योजयित्वा वैशिष्ट्यम् । शास्त्रमिदं प्रवत्तयामास ।
शवरभाष्यस्य कुमारिलप्रभाकरमुरारिनामकालयो व्याख्यातार : त्रीणि मतानि प्रवर्तयामासुः । कुमारिलप्रवत्तितं मतं भामतम् , प्रभाकरप्रयत्तितं मतं गुरुमतम् , तृतीयं च मुरारिप्रवत्तित मिश्चमतं मुरारिमतं वा ख्यातम् ।
( क ) भाट्टमतप्रवर्तकः कुमारिलः सप्तमशतकोखवः । अनेन बीमाक्षेपेभ्यो मीमांसाशाबस्य रक्षा कृता । अस्य मीमांसासूत्रप्रथमाध्यायप्रथमपादव्याख्या श्लोकवालिकनाम्ना प्रथमाध्यायद्वितीयपादात्तृतीयाध्यायपर्यन्तस्य व्याख्या र तन्त्रवात्तिकताम्ना प्रसिद्धा कुमारिलात् परतो जातः मण्डनमिस्रो विधिविवेकभावनाविवेकविभ्रमविवे कादीन् ग्रन्थान् जग्रन्थ । विधिविवेकस्य टीका वाचस्पतिमिषेण न्यायकणिका नाम्नां कृता ।
अनन्तरमाविनो भाट्टमतपोषका आचार्याः
१. पार्थसारथिमिथो द्वादशशतके मिथिलापां जनुरग्रहीत् । तेन शाखा दीपिकानामात्युत्कृष्टो गन्थः कुतः । अनेन तकरत्नन्यायरलाकरनामको व्याख्या ग्रन्थावपि प्रणीती ।
२. माधवाचार्यः सायणाचार्यस्याग्रजः न्यायमालाविस्तरं नाम मीमांसा धिकरणान्यं निर्ममौ । पोडशं शतकं प्रायोज्स्य कालः ।
३. विश्वेश्वरभट्टो गागाभट्टापरनामा , यः शिवाजीमहोदयस्य राज्याभिषेक कारितवान् , भाट्टचिन्तामणिनामक मीमांसासूनव्याख्यात्मक ग्रन्थं च विर चितवान् ।
४. सप्तदशशतकोत्पन्नः खण्डदेवः भाट्टदीपिका रचितवान् ।
५. अप्पयदीक्षितस्य " विधिरसायनम् उपक्रमपराकमः ' इमो अन्यो प्रसिषतः ।
६. आपदेवेन न्यायप्रकाशनामकं प्रकरण प्रणीतम् ।
( ख ) गुरुमतस्यापकः प्रभाकरः प्रसिद्धया कुमारिलस्य शिष्यः प्रतिभा प्रकर्षप्रसन्नेन गुरुणा गुरुरित्युपाधिना सत्कृतस्तन्नाम्नवाप्रथत । आधुनिका नुसन्धानेन त्वस्य कुमारिलपूर्ववत्तिता सिद्धयति । प्रभाकरेण ' बृहतो ' नामकेन भाष्यव्याख्यानन्थेन स्वसिद्धान्तः प्रचारितः । एतन्मतस्य पुष्टिः शालिकनाथेन कृता येन बृहत्याष्टीका ' ऋजुविमला ' स्वतन्त्रश्च ग्रन्थः ' प्रकरणपल्लिका ' लिखिती । अस्य समयो दशमं शतकम् । .
( ग ) मुरारिमतस्य पोषकः कोऽपि ग्रन्थो नावाप्यते । केवलं ग्रन्थेषु तन्मतस्योल्लेख एव तत्सद्भाव प्रकटयति । गङ्गशोपाध्यायेन न्यायतत्त्वचिन्ता मणी मुरारिमतमुल्लिसितमतोऽयं द्वादशशतके ततः पूर्व वा जातो मन्तुं शल्यते । ' मुरारेस्तृतीयाः पन्थाः ' इति मिथिलायां प्रसिद्धपति , तेन मन्येऽयं मैथिल आसीत् ।