आर्यसूरिकृता जातकमाला
जातकमालाशब्देन बोधिसत्त्वानां पूर्वजन्मकथासंग्रहो बुध्यते । भगवता बोधिसत्त्वानां पूर्वजन्मस्मरत्वेन तत्कथा अत्र वर्णिताः । पालीगुन्था अस्या जातकमालाया आधारभूताः । शैली चाशाश्वघोषकाव्यानुकारिणी । अन्न प्राचीनेतिहासो नास्ति । बौद्धमतस्य सर्वविधाः सिद्धान्ता अत्रोपनिबद्धाः ।
गद्यानि पद्यानि चात्र चमत्कारीणि । दानधर्ममहत्त्ववर्णनप्रसङ्ग शिवि राजकुले अवतीर्णस्य बोधिसत्त्वस्य एका कथा प्रस्तूयते । कश्चिदन्यो ब्राह्मणः समेकमति याचितवान् स च सरमै एकल्याणः स्थानेऽक्षिद्वयं दातुं प्रवृत्तः । अक्षिस्थाने वस्त्वन्तरपदानाय प्रार्थपतो मन्त्रिणो बोधिसत्त्वः प्राह
' यदेव याच्येत तदेव वद्यान्नानीप्सिसं प्रीणयतीह दतम् ।
किमुह्यमानस्य जलेन तो स्याम्यतः प्राणितमर्थमस्मै ।। '
पुनरपि सचिवेरनुरुध्यमानो बोधिसत्त्व प्राह-
' नायं यतः सार्वभौमत्वमाप्तुं नेव स्वर्ग नापवर्ग न कीत्तिम् ।
वातुं लोकानित्यवं त्वादरो मे याचाफ्लेयो मा च भूदस्य मोपः ।। '
आयसूरिणः कवित्वेन कयास्वासु कापि नवेब छटा समागता । तदीया जातकमाला क्यचित् क्वविदतीय कर्णरसायनं पद्यमुपस्थापयति
' ततश्चकम्मे सघराघरा घरा विलय वेला प्रससार सागरः । '
जातकमालाया बोडसम्प्रदायसंमतया पाली बाधारतया च यदि क्वचित् पालीपशब्दाः प्राप्यन्ते तहिन विस्मयस्य स्थानमिदम् ।
१००० तमे खोटाब्दे जातकमालामालीनभाषानुवादो जातः । खीष्टसप्तम शतके भारतभुवमागतस्य चीनयात्रिण . इत्सिङ्गस्य जातकमाला जाने आसीत् । अतः सतमयतकात्यूर्व प्रथम शतकं पाठं वास्या रचनायाः कालः प्रत्येतव्यो भवति ।
पत्तु तारानाममहोदयेन अश्वघोषस्येव आर्यसूरिरूपतोक्ता तदसारं पर्याप्त प्रमाणविरहात , अश्वपोषकृति - जातकमालयोः शेलाभेदाच ।
बौढसाहित्यवत् जनसाहित्यमपि कथासाहित्य स्वरूपेण अजेन पूर्ण विद्यते । बोडकथावत् जैनफया अपि उपदेशार्थमेव सृष्टाः प्रतिभान्ति , तत्र प्रसिवा
सिद्धयः उपमितिभवप्रपन्तकथा
लोकमारूपेण भावानां पानीकारणहारकप्रतीककयास्येण चात्र मनुष्य जीवन व्याख्यातम् । प्रतीकात्मकसंस्कृतभाषाबद्धसाहिये सर्वप्रथमसृष्टतयाऽस्य मूल्य महत् । अयं अन्यः सिद्धषिणा ९ ०६ तमे खोष्टान्दै प्रणीतः भूमिकान्ते शन्थ सूता स्वयं विवृततयाऽनत्यं रूपक सुबोधगजनि । सरला भाषा बालबोधिनी साहित्यिकदृष्टया नेवं तथा मनोरजकं यथोपदेशदृष्टया ।
हेमचन्द्रस्य परिशिष्टपर्व
अयं ग्रंथो हेमचंद्रेण स्वप्रणीतस्य त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितनामकस्य ग्रन्यस्य परिशिष्टरूपतया निमित्ता अस्य समयः १०८८-११०२ रीष्टान्दा । जेन धर्मप्रचाराय सरला उपदेशिकाश्च कथा अत्र ग्रथिताः जैनधर्मपक्षपातेन महा राज चन्द्रगुप्तोऽपि जैनधर्ममत्राङ्गीकारित इतोतिहासविदोऽस्य दोषमुद्भावयन्ति ।
