"दानेन तुल्यं सुहृदोस्ति नान्यो" संस्कृत भाषा की सेवा और विस्तार करने के हमारे इस कार्य में सहभागी बने और यथाशक्ति दान करे। About-Us Donate Now! YouTube Chanel

कल्प वेद का एक अङ्ग

Kalpa-parts of veda
Please wait 0 seconds...
click and Scroll Down and click on Go to Download for Sanskrit ebook
Congrats! Link is Generated नीचे जाकर "click for Download Sanskrit ebook" बटन पर क्लिक करे।

 वेद का अङ्ग कल्प (हाथ)

ब्राह्मणकाल में याग - अनुष्ठानों का ऐसा प्रचार हुआ , की जिससे इनका यथाविधि ज्ञान पाने और पूर्ण परिचय प्रदान करे ऐसे ग्रन्थों की आवश्यकता की अनुभूति हुई, उसी आवश्यकताओ को कम से कम शब्दों में पूर्ण करने हेतु " कल्पसूत्रो " का निर्माण हुआ।

वैदिक साहित्य में वेद के छह अङ्ग बताये गए हैं। वह ईस प्रकार है - शिक्षा कल्प निरुक्त छंद ज्योतिष व्याकरण 

Kalpa-parts of veda

कल्पसूत्रो के मुख्य दो (2) प्रकार है । वह इस तरह है --

1) श्रौतसूत्र

2) स्मार्त्तसुत्र

कल्प का अर्थ- जिन ग्रन्थों में यज्ञ-संबन्धी विधियों का समर्थन या प्रतिपादन किया जाता है, उन्हें 'कल्प' कहते हैं । ऋग्वेद प्रातिशाख्य की टीका में विष्णुमित्र ने कहा है कि जिन ग्रन्थों में वैदिक कर्मों ( यज्ञ आदि ) का सांगोपांग विवेचन किया जाता है, उन्हें 'कल्प' कहते है । 'कल्प्यते समर्थ्यते यागप्रयोगोऽत्र इति व्युत्पत्ते:'- (सायण)

कल्पसूत्रों के भेद

कल्पसूत्रों के प्रमुख चार भेद है

1. श्रौतसूत्र- श्रोत का अर्थ है श्रुति प्रतिपादित या वेदों में वर्णित । श्रुति से श्रौत शब्द बना है। श्रौतसूत्रों में वेदों में वर्णित बड़े यज्ञयाग-इष्टियों का विस्तृत विवेचन विवरण दिया गया है । इन विशिष्ट यागों में मुख्य हैं दर्शपौर्णमास, सोमयाग, वाजपेय, राजसूय, अश्वमेध, सौत्रामणी आदि ।

2. गृह्यसूत्र - इनमें गृहस्थ से सम्बद्ध 16 संस्कारों, 5 महायज्ञ, 7 पाकयज्ञ, गृहनिर्माण गृह प्रवेश पशुपालन और कृषिकर्म आदि से सम्वद्ध यज्ञों की विधियाँ दी गई हैं ।

3. धर्मसूत्र - ये आचारसंहिता से सम्बद्ध ग्रंथ हैं । ये स्मृतियों के पूर्वरूप हैं । इनमें वर्णाश्रम के कर्तव्यों, आचार-विचार, मान्यताओं और सामाजिक जीवन के कर्तव्य अकर्तव्यों का विशद वर्णन है

4. शुल्बसूत्र - ये शुद्ध रूप से गणितशास्त्रीय वैज्ञानिक ग्रन्थ हैं । इनमें गणितशास्त्र के अंग ज्यामितिशास्त्र (Geometry) से सम्बद्ध अनेक प्रमेय दिये गये है। इनमें छोटी-बड़ी सभी प्रकार की वेदियों के निर्माण की पूरी विधि दी गई है । सभी पाश्चात्त्य विद्वान् इन ग्रन्थों में वर्णित ज्यामिति से सम्बद्ध प्रमेयों आदि के वर्णन पर मंत्र मुग्ध हैं । पैथागोरस आदि के प्रमेयों का इनमें स्पष्ट उल्लेख है ।

(1) श्रौतसूत्र :-

यहा पर ' श्रौतसूत्र ' मे वेदों में उक्त याग- अनुष्ठान आदि के बोधक सूत्र होते है ।

यहा अग्नित्रयाधान, अग्निहोत्र, दर्शपौर्ण मास, पशुयाग, विविध प्रकार के सोमयाग जैसे विषयों का प्रतिपादन मिलता है।

" शुल्बसूत्र " भी कल्पसूत्र ही है , यह श्रौतसूत्र के अंतर्गत आते हैं। ' शुल्ब ' का अर्थ मापनक्रिया होता है। यह शुल्बसूत्र ही भारतीय ज्यामिति शास्त्र का प्रवर्तक हैं। पाश्चात्य "पाइथागोरसजी" ने  इस ज्यामिति शास्त्र की रचना की ऐसा जो मानते है , वे शुल्बसूत्र देखकर जानलेवे की यह ज्यामिति शास्त्र भारतीय विद्वानों ने पाश्चात्य ज्यामिति शास्त्र से बहोत वर्ष पूर्व प्रकट किया है ।

(2) स्मार्त्तसूत्र :- 

यह स्मार्त्तसूत्र भी दो विभागों में बटा है -

1) गृह्यसूत्र , 2) धर्मसूत्र ।

यह (1) गुह्यसूत्रों में वेसे अनुष्ठानों एवं यागोंका वर्णन मिलता हैं जिनका संपादन त्रैवर्णीक् को अवश्य करना चाहिए। और सोलह संस्कारों का विशिष्ट वर्णन भी गृह्यसूत्रों मैं होता है ।

ओर (2) धर्मसूत्रों मैं धार्मिक नियम, प्रजा तथा राजा के कर्तव्य, चारो वर्ण तथा चारो आश्रमों के धर्म, नियम पूर्णरूप से वर्णित होता है । इन्ही धर्मसूत्रों से स्मृतिओ का भी उद्भव हुआ है ।

वेदोंके आधार पे कल्पसूत्रो में भिन्नता :-

कल्प सूत्रों में ऋग्वेद , यजुर्वेद , सामवेद , अथर्ववेद प्रत्येक वेद के साथ साथ भेद प्राप्त होते है जैसे --

ऋग्वेद का कल्पसूत्र :-

1) आश्वालायन, 2) शांखायन । इन दोनों कल्पसूत्रो मैं श्रौतसूत्र ओर गृह्यसूत्र का मिश्रण है । 

शुक्ल यजुर्वेद का कल्पसूत्र :-

1) कात्यायन श्रौतसूत्र, 2) पारस्कर गृह्यसूत्र, 3) कात्यायन शुल्बसूत्र। 

कृष्ण यजुर्वेद का कल्पसूत्र :- 

1) बोधायन सूत्र , 2) आपस्तम्ब सूत्र।  इन सूत्रों मैं श्रौत-गुह्य-धर्म-शुल्बसूत्रों सभी सूत्रों से यह ग्रंथ पूर्ण है 

सामवेद के कल्पसूत्र :-

(1) लाट्यायन श्रौतसूत्र , (2) द्राह्यायण ।

जैमिनिय शाखा अनुसार (1) जैमिनि गुह्यसूत्र (2) गोभिल गुह्यसूत्र (3) खादिर गुह्यसूत्र ।

सामवेद मैं ही आर्षेय कल्प कि भी गणना होती हैं। यही कल्प 'मशक कल्पसूत्र' के नाम से प्रख्यात है। यह सूत्र 'लाट्यायन श्रौतसूत्र' से भी प्राचीन माना है ।

अथर्ववेद के कल्पसूत्र :-

(1) वैतान श्रौतसूत्र, (2) कौशिक सूत्र । वैतान सूत्र बहुत प्राचीन नहीं हैं, कौशिक सूत्र मै अभिचार क्रियाओ का वर्णन मीलता है।

UGC - net सम्पुर्ण संस्कृत सामग्री कोड - २५ पुरा सिलेबस

संस्कृत भाषायां कल्पशास्त्र

ब्राह्मणकाले यागस्य तावान् प्रचारो जातो यत्तेषां यथावज्ज्ञानाय पूर्णपरिचय प्रदायकग्रन्थानामावश्यकताऽनुभूयते स्म , तामेवावश्यकता स्वल्पैः शब्दः पूरयितुं कल्पसूत्राणि विरचितानि ।
    कल्पसूत्राणि द्विविधानि श्रौतसूत्राणि स्मार्तसूत्राणि च श्रुत्युक्तयागविधिप्र काशकानि श्रौतसूत्राणि । स्मार्तसूत्राप्यपि द्विधा - गृह्यसूत्राणि धर्मसूत्राणि च । श्रौतसूत्रेषु अग्नित्रयाधानम् , अग्निहोत्रम् , दर्शपूर्णमासी , पशुयागः , नाना विधाः सोमयागाश्चेति विषयाः समुपपादिताः । 
     गृह्यसूत्रेषु तेषामनुष्ठानाचारयागानां वर्णनं विद्यते येषां सम्पादनं त्रैवणिकैर वश्यं कर्त्तव्यम् । षोडशसंस्काराणां विशिष्टं वर्णनमपि गृह्यसूत्रेषु कृतं बोध्यम् ।
     धर्मसूत्रेषु धार्मिकनियमाः , प्रजानां राज्ञां च कर्तव्यचयाः , चत्वारो वर्णाः , चत्वार आधमाः , तेषां धर्माः पूर्णतया निरूपिताः । एतानि धर्मसूत्राण्येव स्मृतीनां जन्मनेऽकल्पन्त ।
    शुल्बसूत्रमपि कल्पसूत्रमेव , तत् श्रौतसूत्रान्तर्गतम् । शुल्ब मापक्रिया । इदं सूत्रमेव भारतीयज्यामितिशास्त्रस्य प्रवत्तकम् । पाश्चात्त्यैः ' पिथागोरस' ' -प्रभृति भिरिदं ज्यामितिशास्त्र प्रणीतमिति ये कल्पयन्ति , ते शुल्बसूत्रं दृष्ट्वा दृढीकुर्वन्तु यदिदं ज्यामितिशास्त्र भारतीयैः पाश्चात्त्यज्यामितिशास्त्रोत्पत्तेर्बहुदिवसपूर्वमेव प्रकटीकृतमिति ।

    कल्पसूत्राणि 

तत्तद्वेदसम्बन्धनिबन्धनभेदयुतानि । तत्र--

ऋग्वेदस्य कल्पसूत्रम् - आश्वालायनं शाह्वायनब । अनयोरुभयोरपि कल्प सूत्रयोः श्रौतसूत्रं गृह्यसूत्रं च सम्मिलितं विद्यते । 
   शुक्लयजुर्वेदस्य कल्पसूत्रम् , कात्यायनश्रौतसूत्रम् , पारस्करगृह्यसूत्रम् , कात्यायनशुल्बसूत्रञ्च ।
     कृष्णयजुर्वेदस्य कल्पसूत्रम् –बौधायनसूत्रम् आपस्तम्बसूत्रञ्च । अनयोः कल्पसूत्रयोः श्रौतगृह्यधर्मशुल्बसूत्राणिसर्वाण्यपि सन्तोति ग्रन्थाविमौ पूर्णरूपौ ।
      सामवेदस्य कल्पसूत्रम् - लाटघायनश्रौतसूत्रम् द्रारायणञ्च । जैमिनीय शाखायाः श्रौतसूत्रं जैमिनिगृह्यसूत्रम् गोभिलगृह्यसूत्रम् खादिरगृह्यसूत्रञ्च । 
      सामवेदे एव आर्षेयकल्पस्यापि गणना भवति , अयमेव कल्पो मशककल्प सूत्रनाम्नाऽपि प्रथते । सूत्रमिदं लाटयायनश्रौतसूत्रात्प्राचीन मन्यते । 
     अथर्ववेदस्य कल्पसूत्रम् - वतानश्रौतसूत्रम् , कौशिकसूत्रञ्च । वैतानसूत्र नातिप्राचीनम् , कौशिकसूत्रञ्चाभिचारक्रियावर्णनपरम् । 


About the Author

नाम : संस्कृत ज्ञान समूह(Ashish joshi) स्थान: थरा , बनासकांठा ,गुजरात , भारत | कार्य : अध्ययन , अध्यापन/ यजन , याजन / आदान , प्रदानं । योग्यता : शास्त्री(.B.A) , शिक्षाशास्त्री(B.ED), आचार्य(M. A) , contact on whatsapp : 9662941910

एक टिप्पणी भेजें

आपके महत्वपूर्ण सुझाव के लिए धन्यवाद |
(SHERE करे )
Cookie Consent
We serve cookies on this site to analyze traffic, remember your preferences, and optimize your experience.
Oops!
It seems there is something wrong with your internet connection. Please connect to the internet and start browsing again.
AdBlock Detected!
We have detected that you are using adblocking plugin in your browser.
The revenue we earn by the advertisements is used to manage this website, we request you to whitelist our website in your adblocking plugin.
Site is Blocked
Sorry! This site is not available in your country.