पण्डितराजो जगन्नाथः एवं भामिनीविलासः
पण्डितराजो जगन्नाथः पितुः पेरुभट्टस्य मातुर्लक्ष्म्याश्च पुत्रो तेलङ्गदेशावयवमुनगुण्डाभिधनामवासी वेजिनतीजातीयों जगन्नाथो गोदावरीमण्डलस्य भूषणमासीत् । तस्याभिजनं नाम ' उपद्रष्टा ' इत्यासीत् । स स्वाध्ययनविषये स्वयं लिखति
' श्रीमज्ज्ञानेन्द्रभिक्षोरधिगतसकल ब्रह्मविद्याप्रपञ्चः
काणादीराक्षपादीरपि गहनगिरो यो महेन्द्रादवेदीत् ।
देवादेवाध्यगीष्ट स्मरहरनगरे शासनं जैमिनीयं
शेषाप्राप्तशेषामलभणितिरभूत सर्वविद्याधरो यः ॥ ' इति ।
जगन्नाथः शाहजहाँनामकस्य मुस्लिमशासकस्य सभायामासीत् । शाहजहाँ १६२८ तः १६३८ ई ० पर्यन्तं राज्यमकरोत् । अतो जगन्नाथस्य समयविषये कोऽपि संशयो नोदयते । शाहजहाँनृपतेः पुत्रो दारासिकोहो जगन्नाथस्य पोषक आसीत् ।
जगन्नाथः कस्यांचन यवनयुक्त्यामासक्तो जातिच्युतो भूत्वा तामुपयेमे इति प्रवादो जगन्नाथस्य नाम्ना प्रचारिताभिः कविताभिरपि पुष्टि नीयते । तस्या मृतायां जगन्नाथो राजाश्रयं परित्यज्य मथुरामायातो यत्र तस्य १६७४ ई ० वर्षे मृत्युरभवत् । मृत्योः पूर्व स प्रायश्चित्तं कर्तुमपि सन्नद्ध आसीत् पर तत्काल प्रसिद्धी पण्डितो भट्टोजिदीक्षिताप्पय्यदीक्षितौ नानुमेनाते । तत्र कारणं तयो जंगन्नाथेन सहशास्त्रीयमतभेद एवोच्यते ।
पण्डितराजस्य ग्रन्थाः
१. गङ्गालहरी - द्विपञ्चाशत्पद्यबद्धा गङ्गास्तुतिः
२. सुधालहरी - द्वात्रिंशत्पद्यात्मिका सूर्यस्तुतिः
३. अमृतलहरी - एकादशश्लोककाया यमुनाप्रशस्तिः
४. करुणालहरी - चतुष्पष्टिश्लोकमिता विष्णुस्तुतिः
५. लक्ष्मीलहरी - एकचत्वारिंशत्पद्यात्मिका लक्ष्मीस्तुतिः
६. यमुनावर्णनचम्पूः - नामव्याख्यातविषया
७. आसफविलासः - आसफखामहोदयस्प प्रशस्तिः
८. प्राणाभरणम् - कामरूपाधीशस्य प्राणनारायणस्य प्रशस्तिः
९ जगदाभरणम् - उदयपुराधीशराणाकर्णसिंहसूनोजंगत्सिंहस्य प्रशस्तिः
१०. चित्रमीमांसाखण्डनम् - अप्पय्यदीक्षितकृतचित्रमीमांसानामकग्रन्था लोचना
११. मनोरमाकुचमर्दनम् - सिद्धान्तकौमुदीटीकाया मनोरमायाः खण्डनम्
१२. रसगङ्गाधरः - अपूर्णोऽतिप्रौढोऽलङ्कारशास्त्रग्रन्थः
१३. भामिनीविलासः - कवितासङ्ग्रहः
पण्डितराजस्य भामिनीविलासः -
सरसकवितानिर्माणयशस्वी जगन्नाथः स्वीयानि पद्यरत्नानि ' भामिनी विलास ' नाम्ना संगृहीतवान् , तदुक्तं तेन
' दुर्वृत्ता जारजन्मानो हरिष्यन्तीति शङ्कया ।
मदीयपद्यरत्नानां मञ्जूषैषा मया कृता ।। '
अत्र संगृहीताः श्लोका गन्थान्तरेऽप्युदाहरणतया तेनोद्धृताः । वस्तुतो रसपेशलकविताधारायाः पण्डितराज एव समाप्तिर्जाता इति ययुच्यते तदा सत्यं नापलप्यते । स्वयं दक्ष आलोचकः प्रकाण्डपण्डितो दार्शनिकचूडामणि श्चार्य स्वं काव्यं तथा परिमाजितं निर्मितवान् यथा तत्र रेखापि त्रुटेनान्विष्यापि द्रष्टुं शक्यते । स्वयं प्रशंसिताऽपि तेन तकविता
' मधु द्राक्षा साक्षादमृतमय वामाघरसुधा
कदाचित् केषाञ्चिन् न खलु विदधोरन्नपि मुदम् ।
ध्रुवं ते जीवन्तोश्यहह मृतका मन्दमतयो
न येषामानन्दं जनयति जगन्नाथभणितिः ।। '
खण्डाः ,
१ - प्रस्तावनाविलासः ,
२ - शृङ्गार बिलासा ,
३ - करुणाविलासः ,
४ - शान्तविलासश्च ।
प्रस्तावनाविलासेन्योक्तयः प्रधानतयोक्ताः , शृङ्गारविलासे शृङ्गाररसकविताः , करुणविलासे पत्नीवियोग व्यथितस्य मर्मस्पृशः उक्तयः शान्तविलासे भक्तिप्रधानाः कविताः सन्ति । क्रमश एकैकमुदाहरणं प्रदश्यते -
' आपेदिरेऽम्बरपथं परितः पतङ्गा
भृङ्गा रसालमुकुलानि समाश्रयन्ते ।
सङ्कोचमञ्चति सरस्वति दीनदीने मोनो
नु हन्त कतमा गतिमभ्युपैतु । '
' तीरे तरुण्या वदनं सहासं नीरे
सरोज च मिलविकासम् ।
आलोक्य धावत्युभयत्र मुग्धा
मरन्दलुब्धालिकिशोरमाला ॥ '
धृत्वा पदस्खलनभीतिवशात्करं मे
यास्तवत्यसि शिलाशकलं विवाहे ।
सा मां विहाय कथमद्य विलासिनि
द्यामारोहसीति हृदयं शतधा प्रयाति ॥ '
पण्डितराजस्य कविताया अद्भुत चमत्कारित्वं विद्यते यदन्वयः सातिशयः स्फुटो भवति , कुत्रावि अन्वयस्यावश्यकता न भवति , रसपरिपाकश्च स्फीतो भवति ।
यदि पण्डित राजस्य यमुनावर्णनचम्पूः प्राप्तः स्यात्तदा गद्यवर्मन्यपि नवः प्रकाश आहितः स्यादिति मम दृढो विश्वासः ।
इतर मुक्तककाराः
भर्तृहरिः - सप्तमं शतकम् - भर्तृहरिशतकत्रयम्
भल्लट - अष्टमं शतकम् - भल्लटशतकम्
मधुसूदनः -- सप्तदशशतकम् - मधुसूदनशतकम्
हरिहरोपाध्यायः - सप्तदशशतकम् - हरिहरसुभाषितम्
