श्रीकृष्णमिश्रः नाटककार
श्रीकृष्णमिश्रः
प्रबोधचन्द्रोदय -
प्रस्तावनायां कीत्तिवर्मण उल्लेखो दृश्यते , कीर्तिवर्मणः समयश्च १०४ ९ तमखीष्टान्दतः ११०० तमस्त्रीष्टाब्दपर्यन्तमिति पुरातत्वविदो बदन्ति । अनेनैव कीत्तिवर्मणा १०६५ ख्रीष्टाब्दसमीपे कर्णवर्मा जितः । अस्य कर्णवर्मविजयस्योल्लेखोऽपि प्रबोधचन्द्रोदय - प्रस्तावनायां विद्यते । अतः प्रबोध चन्द्रोदय - प्रणेतुः श्रीकृष्णमित्रस्य जीवनकाल एकादशशतकस्योत्तरार्धभागोऽव धारयितुं शक्यते । अयं बङ्गदेशोद्भव इति वस्तुवृत्तविदः ।
श्रीकृष्णस्य रचना
श्रीकृष्णमिथस्यैकमेव प्रबोधचन्द्रोदयाभिधानं रूपकं प्राप्यते । इदं रूपक प्रतोकेषु प्रथमत्वेन सरसरचनाशालित्वेन च प्रसिद्धम् । अमूर्ती भावा धर्मादयो ऽत्र मूर्तप्राणिरूपतया कल्पिताः । इदमेव चास्य प्रतीकरूपकत्वम् । अस्यैव सर सस्य सरलस्य च ग्रन्थरत्नस्यानुकरणे तेस्तैः कविपण्डितैः चैतन्यचन्द्रोदयविद्या परिणयामृतोदयादीनि प्रतीकरूपकाणि विरचितानीति संस्कृते प्रतीकरूपकप्रण यनपथि प्रदर्शकोऽयं मन्यते । अत्र प्रबोधचन्द्रोदये स्वशिष्यान्यतमस्य कस्यचन मन्दमतेः शिक्षायै श्रीकृष्णमिश्रोऽमूर्तान् धर्मादिभावान मूर्त्तमानवभावेन परि कल्प्य सरसया शैल्या अद्वैतमतप्राधान्यं प्रदर्शितवान् ।
प्रबोधचन्द्रोदयकथा
कामक्रोधलोभादिसहितो महामोहो नाम नृपः काश्यां राज्यमकरोत् । तस्य मत्यादिसमन्वितेन विवेकेन सह महान विरोध आसीत् । महामोहो विवेक स्वदेशाद् बहिष्कृतवान् । तस्मिन्नेव काले आकाशवाण्यभूद्यत् कालेनास्य विवे कस्योपनिषदा सह संसर्गे प्रबोधस्य जन्मनि जाते तेन महामोहस्योन्मूलनं शक्य कियं भविष्यति । तदनुसारेणैवावसाने सत्पक्षजयोऽसत्पक्षपराजयश्च भवतीति नाटकस्य सुखान्ततायां पर्यवसानं जायते ।
कविताशैली
अस्व नाटकस्य कविता नितान्तरसपेशला सरलपदा च
' अपि यदि विशिखाः शरासनं वा
कुसुममयं ससुरासुर तथाऽपि ।
मम जगदखिलं वरोरु नाज्ञा
मिदमतिलय धृति मुहूर्तमेति ॥ '
' क्षेत्रग्रामवनाद्विपत्तनपुरद्वीपक्षमामण्डल
प्रत्याशाधनसूत्रबद्धमनसां लब्धाधिक ध्यायताम् ।
तृष्णे देवि यदि प्रसीदसि तनोव्यङ्गानि तुङ्गानि चेत्
तद्भोः प्राणभृतां कुतः शमकथा ब्रह्माण्डलक्षैरपि । '
सर्वाण्येव पद्यान्युपदेशप्रदान्येव , इदमेकं विशिष्य ध्येयम्
' पान्थानामिव वत्मनि क्षितिरुहां नद्यामिव भ्रश्यतां
मेघानामिव पुष्करे जलनिधौ सांयात्रिकाणामिव
संयोगः पितृमातृबन्धुतनयभ्रातृप्रियाणां सदा
सिद्धो दूरवियोग एव विदुषां शोकोदयः कस्तदा ?
