भवभूतिः नाटककार
भवभूतिः
संस्कृतभाषायां नाटकानां प्रणेतृषु प्रधानान्यतमस्य भवभूतेर्वास्तविक नाम श्रीकण्ठ इत्यासीत् । " गिरिजायाः स्तनौ वन्दे भवभूतिसिताननौ ' इति पानणयनमूलकमस्य भवभूतिनाम्ना प्रथम श्रूयते । विदर्भदेशवासी श्रोत्रिय विप्रवंश्यश्चायं विविधागमशास्त्रपारदृश्वाऽऽसीत् ।
हर्षचरिते बाणभट्टः भवभूतेनाम कीर्तयति , अष्टमशतकोत्पन्नो वामनश्च तदीयग्रन्थतः स्वग्रन्थे उदाहरणं ददाति । राजशेखरोऽपि भवभूति स्वपूर्वभवं प्रख्यापयति -
' स्थितः पुनर्यो भवभूतिरेखाया स राजते सम्प्रति राजशेखरः । ' इति ।
राजतरङ्गिण्या -
' कविक्पितिराजश्रीभवभूत्यादिसेवितः
जितो ययौ यशोवर्मा तद्गुणस्तुतिवन्दिताम् ॥ ' इति
निर्दिशन कल्हणो भवभूतेयंशोवर्मकालिकतां प्रत्येति , यशोवर्मा च ७३६ मिते स्रोष्टाब्दे घ्रियते स्म । एभिः साक्ष्यैर्भवभूतेः समयः सप्तमशतकासन्नः प्रतिपन्नः ।
अस्य कृतित्रयमधुना प्राप्यते -
१ . महावीरचरितम् ,
२. उत्तररामचरितम् ,
३. मालतीमाधवच ।
कृतित्रयमपि रूपकप्रकारान्तर्गतमेव । तत्र प्रथमा कृतिः महावीरचरितमित्यालोचका निश्चयन्ति । यदा महावीरचरितस्य कट्वी आलोचना तत्कालभवैरालोचकैः प्रस्तुता तदाऽयं महाकविस्तान वर्षयन्निवा वोचत '
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां जानन्तु ते किमपि तान्प्रति नैष यत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति तु मम कोऽपि समानधर्मा कालो ह्ययं निरवधिविपुला च पृथ्वी । ' इति ।
' यथा स्त्रीणां तथा वाचां साधुत्वे दुर्जनो जनः । ' इति च ।
अस्य महाकवेः स्वकवित्वे महानादर आसीत् । अयं हि स्वं वाग्देवताया अधिष्ठातारं मन्यते स्म , तदुक्तं तेनैव - ' यं ब्रह्माणमियं देवी वाग्वश्येवाऽन्ववर्तत । ' करुणरसप्रधानकाव्यनिर्माण कवेरस्य प्रसिद्धिः । तथा चोक्तम्
' भवभूतेः सम्बन्धाद् भूधरभूरेव भारती भाति ।
एतत्कृतकारुण्ये किमन्यथा रोदिति ग्रावा ॥ '
१. महावीरचरितम्
महावीरचरितन्नाम नाटक रामायणीयां रावणवधान्तां कथामाश्रित्य विरचितम् । कम्यते -- भवभूतिना कवित्वाभ्यासकाले नाटकमिदं रचितम् । अप रामायायणकथायां नाटकोपयुक्त परिवर्तनं कृतम् । मालतीमाधवगतं कल्प नासौष्ठव तथोत्तररामचरितगतो रसपरिपाकश्चात्र यद्यपि नास्ति , तथाप्यत्रय कथानकैक्यं नितान्तरमणीयम् । अत्र राजनीतेविवेचनाकारणविस्तृता किय ताशेनोद्वेगमिव जनयति । पत्राणां दीर्घदीषिणैः कथावस्त्वन्तरितमिव प्रतोपते । चरित्रचित्रणदृष्ट्या रूपकमिदं न तथा प्रशंसनीयं यथेदमीयं रूपकान्तरम् ।
२. उत्तररामचरितम् '
उत्तरे रामचरिते भवभूतिविशिष्यते ' इति स्तूयमानसौष्ठवमुत्तररामचरि तन्नाम भवभूतेद्वितीयं रूपकं तस्य प्रौढा कृतिः । कवित्वे प्रौढिमासाचैव तेनेत दुपकं रचितमिति स्वयमेव तत्रोक्तं तेन
' शब्दब्रह्मविदः कवेः परिणतप्रज्ञस्य वाणीमिमाम् । '
' उत्तररामचरित ' नामकरणेन प्रतोयते यद् रामायणोत्तरकाण्डगता राम कथाऽत्र ग्रथिता , परन्तु नाटकोपयुक्त परिवत्तनं कृतम् । तत्र मुख्यानि परिवर्त नानि यथा -१ प्रथमतश्चित्रदर्शनम् , २. अदृश्यया सोतादेव्या वासन्तीराम चन्द्रयोः कथालापश्रवणम् , ३. वासन्तीसमक्ष रामेण स्वहृदयानुरागस्य सोता गमनम् , मात्रविषयकत्वप्रकटनम् , ४. लवचन्द्रकेतुयुद्धम् , ५. वसिष्ठादेः प्राचेतसाश्रम ६. रामसमनं तदीयचरितस्यैवाभिनयञ्चेति ।
य एवं शोकः सीताया वियोगे रघुवंशनायकं रामचन्द्रं व्यथयामास स एवं शोकोऽत्रोत्तरचरितेऽपि रामं व्यथयति , परन्तु यद्यपि रघुवंशस्य ' वैदेहिबन्धोहूं दयं विद ' तथापि धौर इवासी भ्रातून समाहूय सीतापरित्यागप्रकार विधिवदा दिश्य चान्तरेव व्यथा नियमयति । मन्ये कालिदासः शोक व्यञ्जनया प्रकाश वति , भवभूतिस्तु राम तथा रोदयति यथा तद्बुदितेन पाषाणहृदया अपि रुदन्ति । रघुवंशस्य रामः प्रथम राजा तदनन्तरं मनुष्य इति स राजोचित माचारं पालयति , भवभूतेस्तु रामः प्रथमं मनुष्यस्ततो राजेति स मानवीया मघोरतां शोकाचप्रवाहरूपेणाविष्कुरुते । कालिदासस्प रामः सत्यपि दृढे सीतानुरागे लोकाचारं पालयति , परं लोकाचारपालनप्रवृत्तेः पूर्व दोलाचलचित्तवृत्तित्वं प्रतिपद्यते-
' किमात्मनिर्वादकथामुपेक्षे सीतामदोषामुत सन्त्यजामि ।
इत्येकपक्षाश्रयविक्लवत्वादासीत् स दोलाचलचित्तवृत्तिः ॥ '
भवभूतेस्तु रामः किमप्यविचार्य कर्तव्यमवधारयति , वाद तेन स्वाचर णेनाजीवनं पुटपाकप्रतीकाशं सन्तापमनुभवति
' स्नेहं दयां च सौख्यं च यदि वा जानकीमपि ।
आराधनाय लोकस्य मुञ्चतो नास्ति मे व्यथा ॥ '
रामस्य कर्तव्यज्ञानमक्षुण्णमेव सत्यपि कष्टाधिक्ये ।
भवभूतिः वाल्मीकिकालिदासयोः कवित्वं मनसा परिशील्यैव स्वकवितालतां सिक्तवानित्यत्र नास्ति संशयः , परन्तु कुत्रापि तादृशं साम्यं नासाद्यते , येन भावापहारकृतं लाघवं दृष्टौ पतेत् । यत्र कालिदासः प्रकृतेललितं कोमल च पक्ष स्वकविताया विषयतां नयति तत्र भवभूतिः प्रकृतेविकटमुन चांशं स्व कविताया विषयतां प्रापयति । कालिदासः -
' कार्या सैकतलीनहंसमिथुना स्रोतोवह ।
मालिनी , पादास्तामभितो निषण्णहरिणा गौरीगुरोः पावनाः । '
इति वर्णयति तत्र भवभूति : -
निष्कूजस्तिमिताः क्वचित्क्वचिदपि प्रोच्चण्डसत्त्वस्वनाः
स्वेच्छासुप्तगभीरभोगभुजगश्वासप्रदीप्ताग्नयः ।
सीमानः प्रदरोदरेषु विलसत्स्वल्पाम्भसो यास्वयं
तृष्यद्भिः प्रतिसूर्यकरजगरस्वेदद्रवः पीयते ॥
इति । अनयोः पद्ययोः पर्यालोचनेन रुचिवसादृश्यं स्पष्टं प्रतिभासते ।
कस्य कवित्वं कीदृशमिति विचारो दृष्टिकोणभेदमाधारीकरोति । केचन वर्णनपक्षं प्रशंसन्ति , परे हृदयपक्षम् । वर्णनपक्षे प्रौढिरभ्यासपाण्डित्याभ्या मासाद्यते , हृदयपक्षे प्रौविस्वस्तस्तस्वपरीक्षणे निपुणैः सूक्ष्मतामानुभवैरवाप्यते । माघस्य काव्ये वर्णनस्य प्राचुर्ये सत्यपि हृदयपक्षो रिक्त इव । भवभूतेः कवित्व गुभयसामञ्जस्येन पूर्णम् । असौ योकतः
गुञ्जत्कुञ्जकुटीरकौशिकघटाघूत्कारवत्कीचक
कन्दफेरवचण्डधाकृतिभृतप्रारभारभोमैस्तटैः ।।
अथवा
' लोकालोकालवालस्खलनपरिपतत्सप्तमाम्भोधिपूर
विश्लिष्यत्पर्वकल्पत्रिभुवनमखिलोखातपातालमूलम् ।
पर्यस्तादित्यचन्द्रस्तवकमवपतद्भरिताराप्रसून
ब्रह्मस्तम्ब धुनीयानिह तु मम विधावस्ति तोबो विषादः ॥ '
दृशं कम्पोत्वादकं वर्णनं कर्तुं क्षमते , तह्य परतः
' अनिभिन्नो गभीरत्वादन्तर्गुडधनव्यथः ।
पुटपाकप्रतीकाशो रामस्य करुणो रसः ।। '
अथवा
' व्यतिषजति पदार्थानान्तरः कोऽपि हेतुनं खलु बहिरूपाधीन प्रीतयः संधयन्ते ।
विकसति हि पतङ्गस्योदये पुण्डरीक द्रवति च हिमरश्मावुद्गते चन्द्रकान्तः ।।
ईदृशान्यनुभवकलभ्यानि हृदयमर्मस्पॅशि वर्णनानि कर्तुमपि क्षमते ।
गुणगौरवेण भवभूतेरन्यद्रूपकद्वयमतिक्रम्य वर्तते तदीयमुत्तररामचरितनि खुतमपि केनचित् - ' उत्तरे रामचरितं भवभूतिविशिष्यते ' । अत्र नाटके पात्राणां चरित्राणि नितान्तोज्ज्वलानि निषितानि । यद्यपि कतिपये समालोचका अनापि कियावेगस्याभाचं कथयन्ति परन्तु तन्नात्र तथा प्रकटम् । अन्तिमाङ्के भव भूतिना यो नाटकान्तरसमावेशः कृतस्स तू , कालिदासकृतीनामपि . मुख मलिनयति ।
३. मालतीमाधवम्
इदं दशभिरविरचितमेकं विशाल प्रकरणम् । कविकल्पनाप्रसूतो मालती माधवयोः प्रेमाऽतिसुन्दप्रकारेणात्रावतार्य वणितः । -यौवने उन्मत्तस्य प्रेम्णोन प्रगाद निदर्शनम् । माधवेन मालतीवियोगे क्रियमाणा विलापाः विक्रमोद शीयं नाम कालिदासीय रूपकं स्मारयन्ति । नवमेऽङ्के प्रियतमा प्रति सन्देश प्रषयितुं माधवेनांनुरुध्यमानो मेघो मेघदूतकाव्यस्मरणाय वाचकान् बलवत् प्रेरयति ।
" ओजःसमासभूयस्त्वमेतद् -गद्यस्य जीवितम् '
इति ब्रुवाणो रीतिकारी भवभूत्तिनाश्त्र प्रकरणे दीर्घसमासां गद्यावलि प्रयुज्य बहु सम्भावितः । अत्र 1 . हास्यरसस्य सर्वथाऽभावो यद्यपि देरस्यावहस्तथापि धोरभीषणातिमानुषवस्तु जातवर्णनाकर्णनाक्षिाहृदयो वाचकस्तन्न चेतयते ।
४. भवभूतः काव्यशैली
भवभूतिरति भावुकः कविः । यदि भवभूतेः कृतिषु कालिदासकृतिसुलभ सौन्दर्य माधुर्य च दुरापं तहि परिमितेः पदेवंस्तुस्वरूपस्य वर्णने भवभूतिः कालिदासमप्यतिशेते ।
जगति भोषणस्य विशालस्यात . एवालौकिकस्य च वस्तुनो वर्णनेऽस्य महानभिनिवेशः । एतत्कृतानि उत्तुङ्गपर्वतानां निबिडाटवीनां च वर्णनानि नितान्तहृद्यानि ।
मनोगतस्य भावस्य वाचि यथावद्विनिवेशनमस्य वैशिष्टयम्
मनोभावानां काविकप्रतिफलनस्य चित्रणे त्वयमद्वितीय एव ।
' अलसवलितमुग्धस्निग्धनिस्पन्दमन्देः ' एतेन पात्राणां स्वाभाविकचित्रणाप बहु प्रयतितं साफल्यं चाधिगतम् ।
' कञ्चुकी - रामभद्र ( इत्य | क्ते ) महाराज । रामः - ननु रामचन
इत्येवोपचारो माँ प्रति शोभते तातपरिजनस्य । ' इत्यादिकमत्रोदाहतुं शक्यते ।
भवभूतिः सरलानां सरसानां च हृदयमर्मोद्घाटकानां पद्यानां निर्माणे सफल इतीह दिङ मात्र मुदाहियते
' किमपि किमपि मन्द मन्दमासत्तियोगा
दविरलितकपोलं जल्पतोरक्रमेण ।
अशिथिलपरिरम्भव्यापत्तैकैकदोष्णो
रविदितगतयामा रात्रिरेवं व्यरंसीत् ।।
सत्स्वपि सर्वविधेषु वृत्तेषु सफलेषु कविरयं शिखरिण्यां पर्याप्तां सफलता मापदिति विचार्येव केनचिदुक्तम्
' भवभूतेः शिखरिणी निरगलतरङ्गिणो ।
