श्रीहर्ष का सम्पूर्ण परिचय हिंदी और संस्कृत में:-
श्रीहर्षस्य नैषधीयचरितं नितान्तप्रसिद्ध विशालकायं महाकाव्यम् । श्रीहर्षस्य पिता श्रीहीरस्तथा माता च मामल्लदेवो आस्ताम् । श्रोहीरः काशीवासिनो गढ़वालवंशोद्भवस्य विजयचन्द्रस्य सभापण्डित आसीत् । शास्त्रार्थे केनापि विदुषा जितः श्रीहीरो मरणसमये स्वजेतारं पण्डितं पराजेतुं स्वसुतं श्रीहर्ष कथितवान् । तदाज्ञावशवर्ती श्रीहर्षो गङ्गातीरे चिन्तामणिमन्त्रजपं कृत्वा विशिष्टां प्रतिभा प्राप । लब्धवैदुष्यश्चासौ विजयचन्द्रस्य सभां प्रविश्य निम्न लिखितं श्लोक पपाठ --
' गोविन्दनन्दनतया च वपुः श्रिया च मास्मिन् नृपे कुरुत कामधियं तरुण्यः ।
अनीकरोति जगतां विजये स्मरः स्त्रीररोजनः पुनरनेन विधीयते स्त्री ।। '
एतत्कृतीनां कश्मीरेषु महती प्रतिष्ठाऽऽसोत् , प्रसिद्धिरिमं मम्मटभागिनेयं समर्थयति । कान्यकुब्जाधीश्वरस्य जयचन्द्रस्य सभाऽनेनालङ कृता । तदुक्तमनेनैव ' ताम्बूलद्वयमासनं च लभते यः कान्यकुब्जेश्वरात् । ' इति जयचन्द्रपितुर्विजयचन्द्रस्य प्रशंसायां विजयप्रशस्तिनामा अन्थोऽनेन लिखितः ।
जयचन्द्रो गढवालवंश्यो राजाऽऽसोत् । एकादशे द्वादशे चेशवीयशतके अस्य वंशस्योत्तरभारते प्रचुरः प्रभाव आसीत् । विजयचन्द्रजयचन्द्रौ मिलित्वा ११५६ ईशवीतः ११ ९ ३ ई ० पर्यन्तं राज्यं चक्रतुः । अतो हर्षस्य स्थितिकालो द्वादशशतकोत्तरार्धभागो मन्यते ।
श्रीहर्षकृतिपरिचयः
१. स्थैविचारणप्रकरणम् - नामतो दार्शनिकग्रन्थोऽयं प्रायः क्षणभङ्गवाद खण्डनपरः ।
२. विजयप्रशस्तिः - जयचन्द्रपितुर्विजयचन्द्रस्य प्रशंसापरकं काव्यम् ।
३. खण्डनखण्डखाद्यम् - स्वनामख्यातोऽनिर्वचनीयतासर्वस्वभूतो वेदान्त ग्रन्थः ।
४. गौडोशिकुलप्रशस्तिः - वङ्गीवस्य कस्यचिद्राज्ञः स्तुतिपरं काव्यम् ।
५. अर्णववर्णनम् - स्वनामख्यातम् ।
६. छिन्दप्रशस्तिः - अज्ञातपरिचयस्य कस्यापि राज्ञो वर्णनपरोऽयं ग्रन्थः स्यात् ।
७. शिवशक्तिसिद्धिः - शिवशक्त्योपासनाग्रन्थोऽयं सम्भाव्यते ।
८. नवसाहसाङ्कचरितचम्पू : -नाम्नव विषयः स्वरूपच आख्यायेते ।
९ . नैषधीयचरितम् -
अत्र महाकाव्ये निषधशासकस्य नलस्य चरित्रं प्रस्तूयते । अस्मिन् ग्रन्थे द्वाविंशतिः सर्गाः २८३० श्लोकाश्च सन्ति । एतावतापि ग्रन्थेन नलचरितैकदेश एव वय॑ते ( केचित्तु ग्रन्थभिमपूर्णलब्धमाहुः ) , नलदम्पयन्त्योः परिणयाव धिवृत्तान्तः वर्णनमय्या पद्धत्था वर्णितोऽत्र ग्रन्थे । राजनि नले दमयन्तीरक्ते दमयन्तीचिन्तया दूधमाने स्वारामं पर्यटति सति तेन हंसो गृह्यते दयया मुच्यते च । स एव प्रत्युपकारभावनया नलस्य स्तुति दमयन्तीसमीपे करोति । दमयन्त्याः पूर्वराग उदयते । दमयन्त्याः पिता विदर्भः स्वयंवरमारचयति । दमयन्तीकामुका देवा अपि तत्रायान्ति , धृतनलस्वरूपाश्चत्वार इन्द्रयमवायुकुबेराः पञ्चमो नलश्चेति सर्वेषां समरूपतया दमयन्ती विचित्रां दशां प्रपद्यते । सभावर्णनाय समागता सरस्वत्यपि श्लेषवर्णनया दमयन्तीं व्यामोहयति । अवसाने दमयन्त्याः पातिव्रत्येन दृढानुरागेण च प्रीता देवाः स्वानि विशिष्टचिह्नानि प्रकटीकुर्वन्ति यैर्नल : परिचितो च भवति । जाते पाणिग्रहे कलिप्रवेशो मुखमुद्रणं च तस्य भवति । नलदमयन्त्यो सुखसङ्गमेन च ग्रन्थः समाप्यते ।
अस्य ग्रन्थस्य सरसा वर्णनपद्धतिः शृङ्गारप्रकर्षपूर्णकथा च सहृदयहृदया न्यावर्जयतः । यथैव श्रीहर्षस्य खण्डनखण्डखाद्यमद्वितीयं तथैव नैषधीयमपि स्वक्षेत्रेऽनुपमम् । या प्रतिभा दर्शनरहस्यानि सरलीकरोति सैव शृङ्गारधारामपि प्रवाहयति । स्वयमुक्तं श्रीहर्षेण --
' साहित्ये सुकुमारवस्तुनि दृढन्यायग्रहग्रन्थिले
तर्के वा मयि संविधातरि सम लीलायते भारती ।
शव्या वाऽस्तु मृदूत्तरच्छदवति दर्भाङ्कुरैरास्तृता
भूमिर्वा हृदयङ्गमो यदि पतिस्तुल्या रतिर्योषिताम् ।। '
श्रोहों यथैव दार्शनिककविः तथैव योगीति स्वयमुक्तं तेन
' यः साक्षात्कुरुते समाधिषु परं ब्रह्म प्रमोदार्णवम् । '
श्रीहर्षः स्वीयस्य शास्त्रज्ञानस्य परिचयं प्रतिसगं ददाति , परन्तु सप्तदशसमें तु तेन स्वीयं नास्तिकास्तिकसकलदर्शनप्रवीणत्वं व्याकरणनिष्णातत्वं च सडिण्डिमनादं घोषितम् ।
' मुक्तये यः शिलात्वाय शास्त्रमूचे सचेतसाम् ।गोतमं तमवेक्ष्यैव यथा वित्य तथैव सः ।। '' ध्वान्तस्य वामोरु विचारणायां वैशेषिकं चारुमतं मतं मे ।औलूकमाहुः खलु दर्शनं तत् क्षमं तमस्तत्त्वनिरूपणाय ॥ '
' मयाज पृष्टः कुलनामनी भवानमू विमुच्यैव किमन्यदुक्तवान् ।पिपासुता शान्तिमुपैति वारिजा न जातु दुग्धान्मधुनोऽधिकादपि ॥ '' वृथा कथेयं मयि वर्णपद्धतिः कयाऽऽनुपूर्व्या समकेति केति च ।क्षमे समक्षव्यवहारमावयोः पदे विधातुं खलु युष्मदस्मदी । '
' यदस्य यात्रासु बलोद्धतं रजः स्फुरत्प्रतापानलधूममजिम ।तदेव गत्वा पतितं सुधाम्बुधो दधाति पङ्कीभवदतां विधौ । '' हृतसारमिवेन्दुमण्डलं दमयन्तीवदनाय वेधसा ।कृतमध्यविलं विलोक्य ते धृतगम्भीरखनीखनीलिम । '
' दानपात्रमधमणमिहैकग्राहि कोटिगुणितं दिवि दायि ।साधुरेति सुकृतैयदि कत्तुं पारलौकिककुसीदमसीदत् ॥ '
' ग्रन्थग्रन्थिरिह क्वचित् क्वचिदपि न्यासी प्रयत्नान्मयाप्राज्ञम्मन्यमना ठेन पठिती माऽस्मिन् खलः खेलतु ।श्रद्धाराद्धगुरुः श्लथोकृतदृढग्रन्थिः समासादयस्त्वेतत्काव्यरसोनिमज्जनसुखव्यासज्जनं स्सज्जनः ।।
नैषधस्यापूर्णता :-
' वदन्ति चेच्चन्द्रमसं सुधारसं न पीयते तैः किमु नायिकाधरः ।सुरापगाम्भः पिवता जनेन किं रसोत्तरं नीरधिनीरभुच्यते । '' उत्तुङ्गस्तनपर्वतादवतरन्दङ्गेहारावली रोमालि प्रतिपद्यते ।
