दृश्यकाव्यभेदाः दश रूपक
दृश्यकाव्यभेदाः दशरूपक-
" नाटकमथ प्रकरणं भाणव्यायोगसमवकारडिमाः ।
ईहामृगाङ्कवीथ्य प्रहसनमिति रूपकाणि दश ।। '
इति दृश्यकाव्यभेदाः तेषु ' नाटकं ख्यातवृत्तं स्यादिति प्राचीनः सम्प्रदायः । आधुनिकास्तु कल्पितवृत्तमपि नाटक मन्यन्ते । .
दशरूपक
१. नाटक
२. प्रकरण
३. भाणः
४.व्यायोग
५. समवकार
६. डीम
७. ईहामृग
८. वीथी
९. अंक
१०. प्रहसन
रूपकनाटकयोमध्ये प्राचीना इदमेव भेदकं निर्णयन्ति यत् नाटके ख्यातं वृत्तं , रूपके कपिकल्पितं तत् । प्राचीनसंस्कृतसाहित्ये रूपकाणां निमणिमपि महता प्रयासेन विधीयते स्म । विशालमिदमङ्गम् , तत्र प्रसिद्धानि कतिचन रूपकाणि प्रदश्यन्ते -
१. मालतीमाधवम् - भवभूतिकृतम्
२. मृच्छकटिकम् - शूद्रककृतम्
३. मल्लिकामास्तम् - उद्दण्डकविकृतम्
४. कौमुदीमित्रानन्दम् - जैनाचार्यहेमचन्द्रशिष्यरामचन्द्रकृतम्
५. प्रबुद्धरौहिणेयम् - जैनकविरामभद्रकृतम्
६. मुद्रितकुमुदचन्द्रम् - यशश्चन्द्रनामकजेनकविकृतम्
प्रबोधचन्द्रोदय - चैतन्यचन्द्रोदय - भीवानन्द - विद्यापरिणयादीनि तु कविकल्पित कथाघटितान्यपि नाटकान्येव । तेषां पात्राणि कविभिः कल्पितानि सन्त्यपि प्रसिद्धमनोभावरूपाण्येवेति सर्वथा काल्पनिकपात्रघटितत्वाभावात् । अत एवेमानि नाटकतयैव प्रयन्ते ।
भाणः
संस्कृतसाहित्ये प्राचीनतादृष्टया भाणस्यापि स्थानं नाटकवत् प्रतिष्ठितम् । धूर्तस्य नायकस्य चरितम् , एक एवाङकः , हास्यरसस्य प्राधान्ये सत्यपि सौभाग्यशौर्यादिवर्णनया शृङ्गारवीररससूचना , भारतीवृत्तिश्च भवति । भाणरचनायां यचोलाभः प्रयाससाध्यो भवति , यथोक्तम् -
वरचिरीश्वरदत्तः श्यामिलकः शूद्रकश्च चत्वारः ।
एते भाणान् बभणुः का शक्तिः कालिदासस्य ।। '
भाणग्रन्थेषु वररुचेः उभयाभिसारिका , शूद्रकस्य पद्माप्राभूतकम् , ईश्वर दत्तस्य धूर्तविटसंवादः , श्यामिलकस्य पादताडितकम् , वामनभट्टबाणस्य शृङ्गारभूषणम् , रामभद्रदीक्षितस्य शृङ्गारतिलकम् , वरदाचार्यस्य वसन्त तिलकम् , शकरकवेः शारदातिलकम् , नल्लाकवेः शृङ्गारसर्वस्वम् , युवराजस्य रससदनभाणः , साहित्यदर्पणोक्तः लीलामधुकरश्चेत्यादयो ग्रन्थाः स्मर्यन्ते
व्यायोगः
व्यायोगनामकरूपकप्रभेदसाहित्यमपि संस्कृते न दुर्लभम् । व्यायोगे प्रसिद्ध मितिवृत्तम् , स्त्रोपात्रविरहा , बहुपुरुषपात्रता , गर्भविमर्शसन्ध्यभावः , केशिकी वृत्तिः प्रख्यातश्च नायको भवति । हास्यशृङ्गारशान्तभिन्नाः रसाः ।
व्यायोगग्रन्येषु द्वादशशतकोत्तरार्धभववत्सराजकविकृतः किरातार्जुनीय व्यायोगः , भासस्य मध्यमव्यायोगः , प्रह्लादनदेवविरचितः पार्चपराक्रमः , काच नार्यस्य धनञ्जयविजयः , रामचन्द्रस्य निर्भयभीमव्यायोगः , विश्वनाथस्य सौगन्धि काहरणम् इत्यादयो ग्रन्थाः प्रख्याताः ।
समवकार
समवकारे देवासुरावयं ख्यातं वृत्तम् , द्वादश नायकाः , वैदिकानि गायश्या दीनिच्छन्दांसि , वीर प्रधानो रसः । समवकीर्यन्ते बहवो रसा यत्रेति व्युत्पत्त्या सर्वरसावस्थान सूच्यते । एतत्प्रभेदसाहित्यमल्पम् , यथा वत्सराजस्य समुद्र मथनम् ।
डिमः
रौद्ररसप्रधानः , ख्यातेतिवृत्तः , चतुरङ्कः , षोडशभिरुद्धतनायकैरुपेतः , शान्त हास्यशृङ्गारभिन्न रसैरुपस्कृतः , कैशिक्यतिरिक्तवृत्तिशाली च भवति डिमः । अस्योदाहरणं च ' त्रिपुरदाहः ' इति महर्षिः । तदुकम् -
' इदं त्रिपुरदाहे तु लक्षणं ब्रह्मणोदितम् ।
ततस्त्रिपुरदाहश्च डिमसंज्ञः प्रयोजितः । '
डिम - सङ्घाते ' इति नायकसंघातव्यापारात्मकत्वाड्डिम इति संज्ञेति धनिकः । वेफुटवयंस्य ' कृष्णविजयः ' रामकवेः ' मन्मथोन्मथनम् ' इति च परे उदाहरणे ।
ईहामृगः
ईहामृगे ख्यातं कल्पितकिञ्चिदंशं च वृत्तम् , चत्वारोऽङ्कास्त्रयः सन्धयः , सङ्घर्षसङ्कलं कथानकं भवन्ति । मृगवदलभ्यायां नायिकायामभिलाषस्य वर्णनीय या ईहामृग इति नामकरणम् । प्राचीनयोः ' वीरविजय ' ' रुक्मिणीहरण ' नाम ब्योरोहामृगग्रन्थयोः यद्यप्युपलब्धिनं भवति , तथापि वत्सराजकृतं रुक्मिणी हरण ' नामकयोरीहामृगग्रन्थयोः यद्यप्युपलब्धिनं भवति , तथापि वत्सराजकृतं मुक्मिणीपरिणयपुस्तक प्राप्यत इति तदेवेकमस्योदाहरणं लभ्यम् । साहित्य दर्पणोक्त : ' कुसुमशेखरविजय ' नामकोऽपीहामृगग्रन्थोऽप्राप्य एव ।
वीथी
वीथोनामनि रूपकप्रभेदे भाणसमानव कथा , एकोऽङ्कः शृङ्गारोऽनुद्भिन्नरूपो 3 :, कैशिकी वृत्तिश्च । ' माधवीवीथो ' इति नाममात्रशेषोऽस्य निदर्शनग्रन्थः ।
अङ्कः
पुराणेतिहासप्रसिद्ध कथानकम , करुणः प्रधानो रसः , वास्तवयुद्धाभावेऽपि युद्धम् , इत्यादिसामग्री अङ्के पेक्ष्यते । एतदुदाहरणं ' शर्मिष्ठाययाति नामकमप्राप्यम् । भास्करकवे . उन्मत्त राघवं नाम अङ्कस्योदाहरणपुस्तक लभ्यते , परन्तु तद्रचनाकालो नावधार्यते ।
प्रहसनम्
हास्यरसस्य समाजे महानुपयोगेः , शिष्टहासस्य बहुल आदरः , समाजविरोधि तत्त्वस्य मार्गस्थाने हास्यरसप्रधानकाव्यस्य उपयुक्तभावश्च प्रहसनकायस्य सृष्टौ कारणतां गतः । यथाऽधुना हास्यरसप्रधानं व्यङ्गयमयं च काव्यं कामपि विशिष्टां मर्यादा रक्षति , नानायास लिख्यते , तथैव प्रागपि प्रहसनं बहुलतया नालिख्यत , तपाऽपि संस्कृतसाहित्ये प्रहसनग्रन्थस्यैकान्ततोऽभावो नास्ति ।
प्रहसने भाणवत् सन्ध्यादयः , निन्दनीयत्वेन वर्ण्यमानानां कल्पित वृत्तम् , विष्कम्भकप्रवेशकराहित्यम् , हास्यरसप्राधान्यश्च भवति ।
सर्वप्राचीनः प्रहसनग्रन्थः ' मत्तविलासः ' । तस्य रचयिता पल्लवनरेशस्य सिंहविष्णुवर्मणः पुत्रो महेन्द्रविक्रमवर्माऽऽसीत् । अयं च राजा हर्षवर्धनपुलकेशि द्वितीययोः समकालिक इत्यस्य समयः खीष्टीयसप्तमशतकस्य पूर्वाध भागो मान्यः ।
अस्य मत्तविलासप्रहसनस्य भाषा सरला , शैली प्रसन्नमनोहरा । एक प्रारम्भिकं पा दृश्यताम् -
' पया सुरा प्रियतमामुखमोक्षितव्यं
प्रायः स्वभावललितो विकृतश्च वेषः ।
येने दमीदृशमदृश्यत मोक्षवम
दीर्घायुरस्तु भगवन् स पिनाकपाणिः ॥ '
मत्तविलासप्रहसननिर्माणकालात् पञ्चशताब्याः परतः कान्यकुब्जाधीश गोविन्दचन्द्रस्य सभापण्डितः कविराजशङ्खधरः ' लटकमेलक ' नाम लोकप्रिय प्रहसन प्राणेषोत् । गोविन्दचन्द्रो हर्षस्तुतस्य तदाश्रयदातुर्जयचन्द्रस्य पितेति छटकमेलकं नैषधीयचरितसमकालिकम् -
' गरोगिरः पञ्च दिनान्यधीत्य वेदान्तशास्त्राणि दिनत्रयंच ।
अमो समानाय च तकंवादानुपागताः कुक्कुटमिश्रपादाः ।। '
इति विश्वनायोद्धृतं पां लटकमेलकस्यैव ।
ज्योतिरीश्वरकविशेखरकृतं ' धूर्तसमागम'नामक प्रहसनम् , जगदीश्वरकृतं ' हास्यार्णव ' नामक प्रहसनम् , गोपीनाथचक्रवत्तिकृतं ' कौतुकसर्वस्व ' नामकम्, सामराजदीक्षितकृतं ' धूतनतक नामकं च प्रहसनं प्रसिद्धम् ।
रूपकनिरूपणानन्तरमुपरूपकनिरूपणं प्राप्तकालमिति तत्प्रसङ्गे किञ्चिदुच्यते ।
उपरूपकाणि
' नाटिका त्रोटकं गोष्ठी सट्टकं नाट्यरासकम् ।
प्रस्थानोल्लाप्यकाव्यानि प्रेसणं रासकं तथा ।।
संलापकं धोगदितं शिल्पक च विलासिका ।
दुर्मल्लिका प्रकरणी हल्लीशो भाणिकेति च ।।
अष्टादश प्राहुरुपरूपकाणि मनीषिणः ।
विना विशेष सर्वेषां लक्ष्म नाटकवन्मतम् ।। '
१. नाटिका -
दशरूपके प्रकरणनाटकयोमिलितं रूपं नाटिकेत्युक्तम् । नायके प्रख्यातिवंशे सत्यपि वृत्तं तस्य कल्पितमुपादीयते । संस्कृते महाराज हर्षस्य रत्नावली प्रियदर्शिका चेति नाटिकाद्वयं प्रसिद्धम् । ( अनयोः परिचयः प्राद् दत्तः ) । मदनपालसरस्वतीकृता पारिजातमञ्जरी - समाख्या नाटिका , यस्याः केवलमङ्कद्धयं धारानगाँ शिलासूङ्कितं प्राप्यते । मथुरादास कृता वृषभानुजा नाटिका । अयं मथुरादासः गङ्गातीरस्थसुवर्णशेखराभिधनगर वासी कायस्थकुलजश्च ।
२. त्रोटकम् -
दिव्यमानुषसंचयं , पञ्चाङ्कतोऽन्यूनं , प्रत्यक सविदूषकन्च भवति । यथा - कालिदासस्य विक्रमोर्वशीयम , अशातकर्तृक लम्भितरम्भञ्च ।
३. गोष्ठी -
पञ्चषड्योषिदन्विता , नवभिर्दशभिर्वा प्राकृतपात्रयुक्ता , एकाङ्क विनिर्मिता च भवति , यथा -- रेवतमदनिका ।
४. सट्टकम् -
प्राकृताशेषपाट्या नाटिका सट्टकं नाम । यथा -- राजशेखरस्य कर्पूरमञ्जरी प्रसिद्धा ।
५. नाट्यरासकम् -
हास्यरसं बहुगेयञ्च भवति । यथा - नर्मवती ।
६. प्रस्थानकम् -
हीनो नायकः , दासी नायिका , सुरापानं विषयः , सर्वमिदं स्थानके भवति । यथा - शृङ्गारतिलकम् ।
७. उल्लाप्यम् -
उदात्तनायकम् , एकाङ्कम् , संग्रामरोदनगीतादिबहुलच्च स्वति । यथा - देवीमहादेवम् ।
८. काव्यम् -
एकाङ्क , खोनायकम् , आरभटीहीनञ्च काव्यं नामोरूपकम् । स्वा - यादवोदयम् ।
९. प्रेक्षणम् -
हीननायकमसूत्रधारच । यथा वालिवधम् ।
१०. रासकम् -
पञ्चपात्रयुतम् , भाषाविभाषाबहुलम् , ख्यातनायिकं मूर्ख यथा - मेनकाहितम् ।
११. संलापकम् -
चतुरङ्क , पाखण्डनायक , पुरसंरोधसंग्रामवर्णनपरं विकच । पति । यथा - मायाकापालिकम् ।
१२. श्रीगदितम् --
वृत्तनायको प्रख्यातो , नायिकाऽपि प्रसिद्धा , श्रीशब्दयुतं च पद्यं भवत्यत्र । यथा - क्रीडारसातलम् ।
१३. शिल्पकम् -
चतुरङ्क , ब्राह्मणनायक , श्मशानवर्णनयुतम् । यथा कनकावतीमाधवम् ।
१४. विलासिका -
एकाङ्का शृङ्गारबहुला च भवति । उदाहरणग्रन्थो न प्रसिद्धः ।
१५. दुमल्लिका -
चतुरङ्का , कैशिकीवृत्तिशालिनी । यथा - बिन्दुमती ।
१६. प्रकरणिका -
नाटिकेव प्रकरणीसार्थवाहादिनायका , समानवंशजा यत्र नेतुर्नायिका । उदाहरणग्रन्थो नोपलभ्यते ।
१७. हल्लीशः -
एकं एवाङ्कः , सप्त वा दश वा स्त्रियः । यथा - केलिरैवतकम् ।
१८ , भाणिका -
भाणसमा । यथा कामदत्ता ।
एवं परिचितानि रूपकाणि उपरूपकाणि च । सम्प्रति कतीनाञ्चन रूपक ह्रासयुगे निर्मितानां रूपकाणां सामान्यपरिचयः प्रदीयते -
कत्तुंर्नाम कालनिर्देशः
१. पारिजातमञ्जरी - मदनः - त्रयोदशं शतकम्
२. उन्मत्तराघवम् - भास्करः - चतुर्दशशतकम्
३. मौविजयम् - जीवरामयाशिकः - पञ्चदशशतकम् ग्रन्थनाम
